Gatunki Literackie

apokalipsa

gatunek rozwijający się w piśmiennictwie żydowskim od II w. p.n.e. do I w. n.e.; opis proroctwa dotyczącego wydarzeń w dniach Sądu Ostatecznego; odznacza się rozbudowaną symboliką; ważną funkcję pełnią wizje prorocze; istotne są też elementy katastrofizmu Apokalipsa św. Jana Ewangelisty (Nowy Testament)

bajka

gatunek literatury dydaktycznej; krótki utwór pisany wierszem lub prozą, zawierający naukę moralną; bohaterami bajki są zwykle zwierzęta lub ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty Bajki Ignacego Krasickiego, np. "Wilk i owce" lub "Mądry i głupi"

ballada

gatunek wyrosły z poezji ludowej; należą do niego pieśni, najczęściej stroficzne, opowiadające o niezwykłych zdarzeniach legendarnych lub historycznych; narracja jest silnie zsubiektywizowana; w obrębie narracji często pojawiają się partie dialogowe cykl "Ballady i romanse" Adama Mickiewicza

dramat groteskowy

gatunek dramatu uprawiany zwłaszcza w obrębie teatru absurdu; fabuła rozwija się przez sytuacje absurdalne (ale niemające charakteru fantastycznego); postaci cechuje groteskowość; często stosowane są chwyty czarnego humoru, pure nonsensu i parodii "Szewcy" Stanisława Ignacego Witkiewicza; "Iwona, księżniczka Burgunda" Witolda Gombrowicza

dramat romantyczny

gatunek dramatu odrzucający normy dramaturgii klasycystycznej; utwory te odznaczały się eklektyzmem – swobodnie łączono w nich elementy dramatyczne z epickimi i poetyckimi, realizm z fantastyką, sceny zbiorowe z fragmentami lirycznymi, tragizm z komizmem, wzniosłość z groteską itd. "Dziady" Adama Mickiewicza; "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego

epos

duży utwór, zwykle wierszowany; jego fabułę tworzą dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów; tło zdarzeń stanowi przełomowy moment w dziejach opisywanej społeczności "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza

epos homerycki

gatunek epicki, w którym współdziałają dwie płaszczyzny fabularne: świat bohaterów i świat bogów; fabuła jest pozbawiona ciągłości i ma zwykle układ epizodyczny; narrator jest wszechwiedzący i obiektywny; występują epitety na stałe związane z nazwami własnymi i porównania homeryckie "Iliada" i "Odyseja" Homera

esej

szkic filozoficzny, naukowy, moralistyczny, publicystyczny lub krytyczny, zazwyczaj pisany prozą; swobodnie rozwija interpretację jakiegoś zjawiska; eksponowany jest podmiotowy punkt widzenia; obok związków logicznych występują w nim dowolne skojarzenia pomysłów, a obok zdań weryfikowalnych – poetyckie obrazy, dygresje, paradoksalne sformułowania, błyskotliwe aforyzmy, nierzadko elementy narracyjne lub liryczno-refleksyjne "Eseje dla Kassandry" Jerzego Stempowskiego; "Martwa natura z wędzidłem"

felieton

jeden z gatunków publicystyki, swobodny w charakterze, często posługujący się literackimi środkami ekspresji; stanowi zwykle stałą pozycję w dziennikach i tygodnikach; dotyczy zazwyczaj wydarzeń lub problemów aktualnych w danym momencie, nie jest jednak programowym komentarzem do nich; składają się na niego raczej swobodne dywagacje, często niepozbawione zabarwienia satyrycznego; od eseju felieton różni się zarówno rozmiarami (mniejszymi), jak i konieczną aktualnością problematyki Felietony Bole

fraszka

drobny utwór wierszowany, często o charakterze żartobliwym, oparty jest na zabawnym pomyśle, dowcipnie spointowany; zwykle operuje środkami komizmu sytuacyjnego; nazwę gatunku wprowadził do polszczyzny Jan Kochanowski "Fraszki" Jana Kochanowskiego

hymn

uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee oraz otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje; w renesansie hymny nawiązywały głównie do tradycji antycznej; od romantyzmu tematyka poszerzyła się o kwestie filozoficzne, historiozoficzne i moralne "Hymny" Jana Kasprowicza

nowela

prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej akcji; odznacza się zwięzłością (wynikającą z ograniczenia luźnych motywów, epizodów, postaci dalszoplanowych, elementów opisowych, charakterystyk bezpośrednich, komentarzy i dygresji), prostotą fabuły (zwykle jednowątkowej), rozwijaniem się akcji w kierunku mocno zaznaczonego punktu, dobitnością rozwiązania akcji i pointy Kamizelka Bolesława Prusa

oda

jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzący się z greckiej poetyki chóralnej; utwór wierszowany, najczęściej stroficzny, o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję lub wzniosłą ideę "Oda do młodości" Adama Mickiewicza

pieśń

najstarszy i najczęściej uprawiany gatunek poezji lirycznej; ma związek z pierwotnym współistnieniem poezji i muzyki; śladami tego związku są paralelizmy, powtórzenia i częste występowanie refrenu oraz wyrazista rytmizacja "Pieśni" Horacego

powieść

podstawowy gatunek narracyjny literatury nowożytnej; korzeniami sięga literatury starogreckiej; najważniejszym czynnikiem strukturalnym powieści jest narracja powołująca do życia świat przedstawiony wyposażony w fabułę oraz w bohaterów i wydarzenia (osadzone w czasie oraz przestrzeni) "Lalka" Bolesłwa Prusa

powieść historyczna

powieść, której fabułę umieszczono w epoce traktowanej przez autora i jego współczesnych jako zamknięty okres dziejów; zwykle uwzględnia prawdy historyczne, ale swobodnie łączy je z wydarzeniami fikcyjnymi; może przedstawiać losy postaci fikcyjnych na tle historycznym lub losy postaci rzeczywistych uzupełnione o wątki fikcyjne "Potop" Henryka Sienkiewicza

powieść poetycka

gatunek romantycznej poezji narracyjnej, łączący elementy epickie z lirycznymi (synkretyzm); jest to dłuższy utwór wierszowany, którego luźna, fragmentaryczna i zagadkowa fabuła obfituje w momenty dramatyczne; odznacza się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu; główny bohater (buntownik, outsider) pełni najważniejszą funkcję; zdarzenia rozgrywają się w scenerii historycznej lub egzotycznej "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza

powieść psychologiczna

odmiana powieści skupiająca się na życiu wewnętrznym postaci, jego dynamice, uwarunkowaniach i przejawach; przedstawieniu tego życia służą mowa pozornie zależna, monolog wewnętrzny i strumień świadomości Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej

powieść społeczno-obyczajowa

podstawowa odmiana powieści w realizmie; wykorzystywano w niej tematy wzięte z życia codziennego; działania bohaterów były motywowane społecznie i psychologicznie "Emancypantki" Bolesława Prusa

przypowieść

gatunek literacko-moralistyczny; utwór narracyjny, w którym opowiedziana historia ważna jest jako ilustracja ogólnych prawd dotyczących ludzkiego losu; właściwe rozumienie wymaga przejścia od dosłownego znaczenia fabuły do ukrytego sensu alegorycznego lub moralnego utwór stylizowany na ten gatunek: "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" Adama Mickiewicza

psalm

hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym; zbiór 150 psalmów wchodzi w skład pism Starego Testamentu; rozróżnia się wśród nich rozmaite grupy utworów: hymny pochwalne, sławiące potęgę i dobroć Jahwe, pieśni dziękczynne, patriotyczne, królewskie, żałobne, pokutne, profetyczne; w tradycji biblijnej autorstwo wielu psalmów przypisuje się Dawidowi; w psalmach istotne jest pojawienie się paralelnych elementów synonimicznych, antytetycznych lub wzajemnie dopełniających się Psałterz

reportaż

gatunek dziennikarsko-literacki, obejmujący sprawozdania z wydarzeń, których autor był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem; forma ta jest genetycznie związana z takimi typami relacji, jak opis podróży, list, diariusz, pamiętnik itp.; niektóre formy reportażu można zakwalifikować do literatury pięknej "Cesarz" Ryszarda Kapuścińskiego

satyra

utwór ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska – wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego; autor posługuje się techniką „krzywego zwierciadła”, chwytami komicznego wyolbrzymienia lub pomniejszenia, środkami karykatury, groteski, pamfletu, inwektywy, paszkwilu "Satyry" Ignacego Krasickiego

sielanka

utwór poetycki przedstawiający życie pasterzy, myśliwych, rybaków, którzy na tle pięknej natury przeżywają miłość i zwyczajne problemy codziennej egzystencji; przybiera najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego

sonet

gatunek poetycki, którego koniecznym i jednocześnie wystarczającym wyznacznikiem jest układ stroficzny – sonet składa się z czternastu wersów zgrupowanych w dwu czterowierszach (tetrastychach) i dwu tercetach; zasadnicze znaczenie kompozycyjne ma w sonecie podział na dwa podstawowe człony – 8‑wersowy (ujęcia narracyjne lub opisowe) i 6‑wersowy (ujęcia bezpośrednio liryczne lub refleksyjno-filozoficzne) "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza

tragedia

gatunek dramatu obejmujący utwory, w których ośrodkiem i siłą napędową akcji jest konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi; konflikt ów opiera się zwykle na przeciwieństwie równorzędnych racji i prowadzi nieuchronnie do katastrofy (bohater jest z góry skazany na klęskę) "Król Edyp" Sofoklesa

tren

jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji; pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal po czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług "Treny" Jana Kochanowskiego

Epigramat

zwięzły, dowcipny utwór poetycki w formie aforyzmu, kończącego się zaskakującą pointą

Dramat humanistyczny

renesansowy typ dramatu oparty na regułach antycznych – zasada trzech jedności, podział na epizody i stasimony, zasada decorum i tematyka mitologiczna („Odprawa posłów greckich” - Jan Kochanowski)

Dramat szekspirowski

dramat o luźnej kompozycji – odrzucający reguły antyczne, wprowadzający epikę i lirykę do utworu, załamanie decorum poprzez mieszanie komedii z tragedią, ukazywanie silnych i wyrazistych postaci uwikłane w dramatyczne okoliczności